1. Giriş

Çek, yazılı ve soyut havale niteliği taşıyan, kanunda öngörülen sıkı şekil şartlarına bağlı bir ödeme aracıdır. Kambiyo senetleri içerisinde ticari hayatta en çok kullanılanı çektir. Çekin ticari hayatta çok fazla kullanılması ve bir ödeme aracı olması nedeniyle kanunda sıkı şekil şartlarına bağlanmıştır. Kanundaki şekil şartlarına uygun olarak düzenlenmiş bir çekin, üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanuni ibraz süresi içinde muhatap tarafından bankaya ibraz edildiğinde, çekin karşılığının ilgili bankada bulunması gerekir. İbraz edilen çekin karşılığının bankada bulunmaması halinde karşılıksız çek nedeniyle ilgili kişilerin hem hukuki hem de cezai sorumluluğu gündeme gelmektedir.

Daha önce Çek Kanunu’nda düzenlenen, karşılıksız çek düzenleme suçu, uygulamadaki bir takım eleştiriler sonrasında yürürlükten kaldırılmıştı. Karşılıksız çek düzenlemenin suç olmaktan çıkarılması sonrasında, çeklerin çoğunun karşılığının çıkmamaya başlaması ticari hayatı oldukça etkilemiş ve ticari hayattaki güveni sarsmıştır. Bunun üzerine 2016 yılında 5941 Sayılı Çek Kanunu’nun 5. maddesinde yapılan değişiklikle karşılıksız çek düzenleme suçu yeniden kanuna eklenmiştir. Anılan maddede, çek üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanuni ibraz süresi içinde hamil tarafından bankaya ibraz edildiğinde, çekin karşılığının ilgili bankada bulunmaması suç olarak tanımlanmıştır. Yapılan değişiklikle birlikte karşılıksız çek düzenleme nedeniyle adli para cezası, hapis cezası, çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı gibi bir takım yaptırımlar uygulanmaya başlanmıştır.

2. Karşılıksız Çek Düzenleme Suçunun Oluşması İçin Gerekli Şartlar

Çek Kanunu’nun “Ceza sorumluluğu, çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı” başlıklı 5. maddesi uyarınca, çekle ilgili karşılıksızdır işlemi yapılmasına sebebiyet veren kişi veya kişilerin karşılıksız çek düzenleme suçundan sorumlu tutulabilmesi için bir takım şartların oluşması aranmaktadır. Aşağıdaki şartların var olması halinde karşılıksız çek düzenleme suçu meydana gelir.

a. Çekin Düzenleme Tarihi/Vadesi Gelmiş Olmalıdır

Kanuni düzenleme gereği kural olarak çekte vade yoktur. Çek üzerine yalnızca düzenlenme tarihi yazılır. Ancak ülkemizde çoğu zaman çekler üzerindeki düzenlenme tarihi ileri bir tarih olarak yazılmakta ve böylece kanuni düzenleme dolanılarak taraflar arasında gizli bir vade belirlenmektedir. Çekte yazılı bu düzenlenme tarihine göre çek, ibraz süresi içerisinde bankaya ibraz edilir. Dolayısıyla karşılıksız çek düzenleme suçunun oluşabilmesi için çekteki bu düzenleme tarihinin (gizli vadenin) gelmiş olması gerekir.

b. Çek, Süresi İçerisinde İlgili Bankaya İbraz Edilmelidir

Karşılıksız çek düzenleme suçunun oluşabilmesi için gereken bir diğer şart, çekin ibraz süresi içerisinde bankaya ibraz edilmiş olmasıdır. Kanuni ibraz süreleri TTK’nın 796. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, bir çek düzenlendiği yerde ödenecekse on gün; düzenlendiği yerden başka bir yerde ödenecekse bir ay içinde muhataba ibraz edilmelidir. Ödeneceği ülkeden başka bir ülkede düzenlenen çek, düzenlenme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise bir ay ve ayrı kıtalarda ise üç ay içinde muhataba ibraz edilmelidir. İbraz süresi çekte yazılı olan düzenlenme tarihinin ertesi günü başlar.

c. Çekin Karşılıksız Olduğu İlgili Banka Tarafından Çekin Arka Yüzüne Yazılmalıdır

Karşılıksız çek düzenleme suçunun oluşması için gereken bir diğer şart banka tarafından çekin arka yüzüne karşılıksızdır şerhinin işlenmesidir. Çek hamili, düzenlenme tarihine göre ibraz süresi içerisinde çeki bankaya ibraz ettiğinde, banka çekin karşılığının bulunup bulunmadığını kontrol eder. Karşılığı varsa çek hamiline ödeme yapılır. Eğer çek karşılığı bulunmuyorsa, banka tarafından çekin arkasına çekin karşılığının bulunmadığına ilişkin bir şerh eklenir ve onaylanır. Uygulamada bu işleme karşılıksızdır şerhi denilmektedir.

d. Çekin Hamili (Çeki Elinde Bulunduran) Yasal Süre İçerisinde Şikâyette Bulunmalıdır

Karşılıksız çek düzenleme suçunun takibi şikâyete tabidir. Bu nedenle çek hamilinin süresi içerisinde karşılıksız çek düzenleme nedeniyle şikâyette bulunması gerekmektedir. İİK md. 347’de düzenlenen şikâyet süresi, fiilin öğrenildiği tarihten itibaren üç ay ve her halde fiilin işlendiği tarihten itibaren bir yıldır. Bu sürelere uyulmaması halinde karşılıksız çek nedeniyle şikâyette bulunulamaz.

3. Karşılıksız Çek Düzenleme Suçunun Cezası/Yaptırımları

Karşılıksız çek düzenleme suçunda adli para cezası, hapis cezası, çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı gibi bir takım yaptırımlar uygulanmaktadır. Buna göre;

Üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanuni ibraz süresi içinde ibrazında, çekle ilgili olarak “karşılıksızdır” işlemi yapılmasına sebebiyet veren kişi hakkında, hamilin şikâyeti üzerine, her bir çekle ilgili olarak, 1500 güne kadar adli para cezasına hükmolunur. Ancak, hükmedilecek adli para cezası; çek bedelinin karşılıksız kalan miktarından az olamaz.

Mahkeme adli para cezasının yanında ayrıca, çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağına; bu yasağın bulunması hâlinde, çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağının devamına hükmeder. Yargılama sırasında da resen mahkeme tarafından koruma tedbiri olarak çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağına karar verilir. Çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı, çek hesabı sahibi gerçek veya tüzel kişi, bu tüzel kişi adına çek keşide edenler ve karşılıksız çekin bir sermaye şirketi adına düzenlenmesi durumunda ayrıca yönetim organı ile ticaret siciline tescil edilen şirket yetkilileri hakkında uygulanır. Hakkında çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı kararı verilenler, yasaklılıkları süresince sermaye şirketlerinin yönetim organlarında görev alamazlar. Ancak hakkında yasaklama kararı verilenlerin mevcut organ üyelikleri görev sürelerinin sonuna kadar devam edecektir.

Karşılıksız çek düzenleme nedeniyle mahkeme tarafından verilmiş olan adli para cezası ödenmezse, verilen adli para cezası hapis cezasına çevrilir. Dolayısıyla karşılıksız çekte hapis cezası doğrudan verilmemektedir. Karşılıksız çekte hapis cezası verilmeden önce, sorumlu kişi veya kişiler hakkında adli para cezası verilmekte, bu adli para cezası ödenmediği takdirde, adli para cezası hapis cezasına çevrilmektedir.

4. Karşılıksız Çek Düzenleme Suçunda Sorumlu Olan Kişiler

Kural olarak çek karşılığını ilgili banka hesabında bulundurmakla yükümlü olan kişi, çek hesabı sahibidir. Gerçek kişilerde ceza sorumluluğu bu çek hesabı sahibine aittir. Ancak tüzel kişilerde sorumluluk değişmektedir. Buna göre çek hesabı sahibinin tüzel kişi olması hâlinde, bu tüzel kişinin mali işlerini yürütmekle görevlendirilen yönetim organının üyesi, böyle bir belirleme yapılmamışsa yönetim organını oluşturan gerçek kişi veya kişiler, çek karşılığını ilgili banka hesabında bulundurmakla yükümlüdür. Bu nedenle tüzel kişilerde çeki imzalayan kişi değil, düzenlenme tarihine göre çekin karşılığını bankada bulundurmak zorunda olan kişi karşılıksız çek düzenleme nedeniyle sorumlu olmaktadır.

5. Karşılıksız Çek Düzenleme Suçunda Şikâyet Süresi

Yukarıda da izah ettiğimiz üzere karşılıksız çek düzenleme suçunda şikâyet süresi İİK md. 347’de düzenlenmiştir. Buna göre çek hamili fiilin öğrenildiği tarihten itibaren üç ay ve her halde fiilin işlendiği tarihten itibaren bir yıl içerisinde karşılıksız çek nedeniyle şikâyette bulunmak zorundadır. Bu sürelere uyulmaması halinde karşılıksız çek nedeniyle şikâyette bulunulamaz.

6. Karşılıksız Çek Düzenleme Suçunda Görevli ve Yetkili Mahkeme

Karşılıksız çek düzenleme suçundan dolayı yapılacak şikâyetlerde görevli mahkeme, İcra Mahkemeleridir. Bu davalarda yetkili yer mahkemesi ise seçimlik olarak belirlenmiştir. Buna göre çekin tahsil için bankaya ibraz edildiği veya çek hesabının açıldığı banka şubesinin bulunduğu yer ya da hesap sahibinin yahut şikâyetçinin yerleşim yeri mahkemesi yer bakımından yetkilidir. Şikâyetçi, bu yerlerden birini seçip, seçtiği yerdeki İcra Mahkemesine şikâyette bulunabilir.

7. Karşılıksız Çek Düzenleme Suçunda Cezayı Kaldıran Haller

Karşılıksız kalan çek bedelinin, çekin üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanunî ibraz tarihinden itibaren işleyecek faizi ile birlikte tamamen ödenmesi veya şikâyetten vazgeçilmesi halinde, ilgili kişi hakkında, yargılama aşamasında mahkeme tarafından davanın düşmesine, mahkûmiyet hükmünün kesinleşmesinden sonra mahkeme tarafından hükmün bütün sonuçlarıyla ortadan kaldırılmasına karar verilir. Çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağının kaldırıldığı, MERSİS ile Risk Merkezine bildirilir ve ilan olunur.

 Ayrıca hakkında ceza verilen kişi, mahkûm olduğu cezanın tamamen infaz edildiği tarihten itibaren üç yıl ve her halde yasağın konulduğu tarihten itibaren on yıl geçtikten sonra, hükmü veren mahkemeden çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağının kaldırılmasını isteyebilir.

Av. Tolgay Mingan